4 oktober 2024

Ooit hoorde ik over het bestaan hebben van Moresnet, een klein landje waar het leven goed zou zijn geweest. Een plaats van vriendschap, in het Esperanto ‘Amikejo’. Nadien begreep ik van meer mensen dat ze dit landje kenden, zonder meer details te weten. Ik nam mij voor om een keer te onderzoeken wat er nog te vinden was over Neutraal-Moresnet en tijdens een kort verblijf eind september in Zuid-Limburg bleek dit een perfect startpunt om op zoek te gaan naar Moresnet. Al snel kwam ik erachter dat het om Neutraal-Moresnet ging, iets anders dan Moresnet! Maar eerst weer even terug in de tijd.

Tijdlijn

1814 – Slag bij Waterloo en daarmee de val van Napoleon.
1815 – Weens congres met als doel het herordenen van Europa. Nederland krijgt het huidige België en Luxemburg toegewezen. Men ging ook onderhandelen over de grens tussen het gevormde Koninkrijk der Nederlanden en Pruisen. Daarbij raakte men het niet eens over de vraag wie de zinkmijn bij Kelmis mocht bezitten. 
1816 – Het Onverdeelde Gebied van Moresnet (Neutraal-Moresnet) ontstaat als gevolg van het
Traktaat van Aken (het Contract der Grenzen).
1830 – De Belgische revolutie verklaart het zuidelijke deel van het Koninkrijk der Nederlanden onafhankelijk. De onafhankelijke staat België profiteerde van de overdracht van territoriale bestuursrechten voor Neutraal-Moresnet.
1885 – De mijn sluit. In het staatje werd alleen nog zink, dat elders gewonnen was, verwerkt. Mede ingegeven door deze mijnsluiting was er vanaf 1886 zelfs enige tijd sprake van een onafhankelijkheidsbeweging in Neutraal Moresnet. 
1887 – Inwoners van Neutraal-Moresnet dienen een verzoek in voor aansluiting bij België. 
1915 – Duitsland bezet en geannexeerd het gebied.
1919 – België neemt, op basis van het Verdrag van Versailles, de soevereiniteit over.
1920 – Op 10 januari houdt Neutraal-Moresnet, na een periode van meer dan honderd jaar, op te bestaan.

Het leven in Neutraal-Moresnet

Het slechts 350 hectare grote gebied had de vorm van een pizzapunt (!) en liep vanaf het huidige Drielandenpunt tot aan de weg naar Luik. Aan de kaarsrechte grenslijnen was af te leiden dat ze op een tekentafel waren uitgezet. Het landje had oorspronkelijk zo’n 300 inwoners, die zich in de loop van de tijd echt een volk begonnen te voelen. Ze hadden een eigen hoofdstad (het dorp Kelmis), een staatshoofd (de burgemeester) en een verdedigingsmacht (één veldwachter). De belastingen waren laag en werden tientallen jaren niet verhoogd. Er waren talrijke distilleerderijen en een bloeiende handel in alcohol, die veel smokkel met zich meebracht, omdat de uitvoer naar Pruisen en Nederland/België belast werd. Uiteraard trok dit volk aan en Neutraal-Moresnet groeide tot een gebied met enkele duizenden inwoners waar de wet overigens niet altijd even strikt werd nageleefd. In de gloriejaren (eind 19^e eeuw) startte een Britse ondernemer een wedkantoor in de hoofdplaats Kelmis en later begon een Belgische firma er een casino in een hotel. De Casino-vijver heeft daar zijn naam aan te danken. Neutraal-Moresnet had wel iets weg van een Amerikaans Wild-West-stadje waar de wet niet altijd even strikt werd nageleefd.
Niet lang voordat Neutraal-Moresnet ophield te bestaan werd er nog een plan bedacht om van het gebied de eerste Esperantostaat van de wereld te maken. Het werd met enthousiasme ontvangen. Ook werd er zelfs een naam voor Neutraal Moresnet in het Esperanto bedacht: Amikejo compleet met eigen volkslied, de Amikejo-mars. Uiteindelijk bleef het net zoals bij zoveel plannen bij alleen ideeën. O ja, de grens van Neutraal Moresnet werd eerst gemarkeerd met houten grenspalen. Deze verweerden vrij snel en moesten daarom regelmatig vervangen worden. In 1869 en 1870 werden de houten grenspalen vervangen door 60 grensstenen. De stenen markeringen waren genummerd I-XXX langs de Belgische grens en XXXI-VX langs de Pruisische grens. 

Kelmis

Het plaatsje Kelmis (la Calamine, Altenberg) was ooit de hoofdstad van Neutraal-Moresnet. Als je rondrijdt in Kelmis, vind je her en der in het dorp verspreid sporen van een mijnbouwverleden. Vanuit het dorp gezien tekent zich een grote roodbruine asberg af tegen de noordelijke horizon. In de directe omgeving van het dorp tref je afgegraven heuvels aan met vervallen gebouwen in de onmiddellijke nabijheid. In het dorp zelf bevindt zich een park waarin beeldpartijen herinneren aan de mijnwerkersgeschiedenis van Kelmis. Opvallend is ook het voormalige hoofdkantoor van de mijndirectie (waarin nu een museum is gevestigd) en de Casino-vijver. 
Voor een echt goed beeld zou je eigenlijk een wandeling (of fietstocht) moeten maken vanaf het Drielandenpunt. Je ziet dan meer details die aan het vroegere Neutraal-Moresnet herinneren.  Ook leuk is om bij het Drielandenpunt de Wilhelminatoren te bezoeken. Vanaf het hoogste punt heb je een goed zicht rondom, dus ook op het vroegere Neutraal-Moresnet.

Overig

Opmerkelijk bestaat er ook een dorp Moresnet dat nooit tot Neutraal-Moresnet heeft behoord, maar wel de naamgever was. Wie het dorp nadert of er doorheen rijdt kan niet om het grote viaduct van 1.100 meter lang heen, dat op een hoogte van ruim 50 meter het dorp doorkruist. Voeger was het de langste spoorbrug van het Belgische spoorwegnet. Het viaduct maakt deel uit van de verbinding tussen het Duitse Ruhrgebied en de haven van Antwerpen. Het werd gebouwd tijdens de Duitse bezetting van België in de Eerste Wereldoorlog in opdracht van de Duitse militaire autoriteiten. Voor de bouw werden ongeveer 14.000 arbeiders en krijgsgevangenen ingezet. Velen van hen hebben het zware en gevaarlijke werk niet overleefd. Boze tongen beweren dat in pijlers lijken zijn gegooid alvorens met beton af te storten.

Dan is er ook nog het dorpje Moresnet-Chapelle. Het is een bedevaartsplaatsje met een Mariakapel. Deze kapel werd gesticht op de plek waar in een boom een Mariabeeld hing. Het plaatsje wordt veel bezocht door pelgrims, vaak op doorreis naar Banneux Notre Dame aan de rand van de Ardennen.

Trivia

• Zoals gezegd begint Neutraal-Moresnet bij het Drielandenpunt in Vaals, aan de Viergrenzenweg op een punt dat ook wel de Vierstrekengrens wordt genoemd. Zelfs nu nog is er verdeeldheid!
• Op 7 februari 2020 overleed Catharina Meessen, geboren op 8 maart 1914. Zij was de laatste Moresnetter.
• Philip Dröge heeft over Neutraal-Moresnet een interessant boekje geschreven onder de titel ‘Opkomst en ondergang van een vergeten buurlandje’. Een toelichting op dit boekje staat op YouTube.
• In zijn Boekenweekessay ‘Zink’ traceert David Van Reybrouck de merkwaardige geschiedenis van het vergeten ministaatje Neutraal-Moresnet.